Thức giấc lúc 5 giờ, nhưng cơn mưa đêm qua còn vương vấn chưa dứt. Tôi nhìn ra ngoài trời không sáng như mọi hôm, trời còn tối, mây đen vẫn vần vũ, hứa hẹn một ngày ẩm ướt nữa rồi. Hôm nay mình phải đi tuyên truyền, phổ biến pháp luật với đoàn công tác của Tỉnh Hội theo kế hoạch đã phối hợp với địa phương. Đây là một xã ở cách trung tâm tỉnh lỵ hơn 30 km, xe sẽ đến đón lúc 6 giờ, tập trung ăn sáng rồi đi đến nơi công tác. Đường đi tương đối tốt nhưng còn hẹp, rất khó cho ô tô, nhưng vẫn phải đến đúng giờ qui định. Trưởng đoàn cho biết, hôm nay địa phương bố trí tại một điểm chùa của người dân tộc Khmer, do UBND xã kết hợp với Lục cả và Ban trị sự Chùa lựa chọn. Sau khi bà con tín hữu hành lễ sáng xong, Bổn chùa sẽ yêu cầu họ ở lại để cùng tham dự buổi sinh hoạt phổ biến pháp luật và trợ giúp pháp lý do Hội luật gia Tỉnh phụ trách.

Trong khi chờ đợi sắp xếp ổn định vị trí, tôi thấy gần 100 người tham dự hôm nay, thật là một cơ hội tốt cho Đoàn. Và cũng thật cảm động, từ các phum, sóc ở các ấp trong xã, họ tập trung về đây, dù thời tiết xấu, mưa phùn, đường xa, có thể họ chưa dùng buổi điểm tâm, phải hành lễ từ 6 giờ 30 đến 7 giờ 30, rồi ở lại để tham dự. Có nhiều cụ ông, cụ bà, phụ nữ có mặt.

Nơi Đoàn đến làm việc là khu chánh điện của Chùa, Ban trị sự chủ trì ngồi bên phải gần điện thờ chư phật, các viên chức chình quyền ngồi một bên và doàn ngồi một bên. Nơi các Lục cả ngồi có bày bàn thấp trước mặt các vị này, trên đó có để các lễ vật, kinh sách. Tất cả đều ngồi xếp bằng trên nền gạch men. Chúng tôi cũng vậy Bà con phật tử ngồi như thế và hướng mặt về phía Ban Trị sự. Mọi người đều thành kính, với không gian tôn nghiêm như vậy, tôi nghĩ chỉ phù hợp với việc hành lễ, đọc kinh, thuyết pháp. Nhưng hôm nay, tôi lại được phân công giới thiệu Luật hôn nhân, gia đình năm 2014 và những điểm mới của Bộ luật hình sự 2015. Tôi nghĩ, trong không khí này nói về hôn nhân, gia đình, nói về nghĩa vụ vợ chồng : yêu thương, chung thủy, quan tâm, chăm sóc …nói về bạo lực gia đình, nói về ly hôn, chia tài sản, nuôi con hay mang thai hộ…, rồi về tù tội, các hành vi nguy hiểm cho xã hội như giết người, hiếp dâm, cướp, lừa đảo… có phù hợp không. Trong khi các chức sắc đã thoát ly gia đình từ bé và tu tập để thành đạo, bà con phật tử cũng tìm đến Chùa để an tịnh, và tu dưỡng tâm trí… Trình bày thế nào đây cho hợp tình, hợp lý và hợp cảnh nữa.

Kinh nghiệm nhiều năm tham gia tuyên truyền, phổ biến và tư vấn pháp luật, tôi tranh thủ ngay trong thời gian chờ đợi vào nội dung chương trình,  đến tham vấn Đại diện Ủy ban nhân dân xã, cán bộ hộ tịch, tư pháp, các tổ trưởng tổ hòa giải cơ sở, để nắm bắt các vấn đề, các lãnh vực tranh chấp ở địa phương  mà bà con đang yêu cầu giải quyết.

Sau phần nghi thức giới thiệu thanh phần và nội dung buổi làm việc của Ban tổ chức, thay vì theo tứ tự giới thiệu Luật Hôn nhân, gia đình, rồi đến nói về những điểm mới của Bộ Luật hình sự, tôi xin được trình bày ngay các vấn đề tranh chấp của Bà con, nhằm gây sự chú ý và tập trung của mọi người: 

          - Gần đây trong ấp A, xã này có xãy ra vụ án thương tâm khi người em dùng hung khí đánh chị mình gây thương tích nặng, nguyên nhân vì việc tranh dành phần đất ruộng do cha mẹ chết để lại, Di sản này theo pháp luật sẽ phân chia ra sao ? Người em có được lấy hết không ?.ai được ai không ? ai nhiều, ai ít  v…v…

          - Tại sao địa phương không giải quyết cấp giấy khai sinh cho Cháu nội của anh X, khi hai vợ chồng đứa con trai út của anh bỏ đi, để lại cháu bé anh chị nuôi từ 4 tháng đến nay đã 3 tuổi mà chưa có khai sinh để nhập khẩu, để hưởng bảo hiểm y tế, để vào nhà trẻ?

          - Về trường hợp của Bác M, người nhiều năm phải đi từ ấp lên xã, rồi từ xã lên huyện, lên tỉnh… hết bao nhiêu năm mà không được chứng nhận là người có công, Bà bức xúc trong chiến tranh  lửa đạn nguy hiểm nhưng Bà đã lấy xuồng chở bộ đội, tải thương, chở đạn cho cách mạng, vào ra vùng giải phóng để tiếp tế mua thuốc tây, mua pin đèn, mua vải …còn nhớ và kể rõ tên các cán bộ mà mình tiếp xúc, nay người đã hy sinh, người không còn ở địa phương, các cơ quan cứ yêu cầu theo qui định, buộc bà chứng minh và có xác nhận …Hôm nay Đoàn ở tỉnh xuống có giúp được gì cho Bà không?

          - Mọi người lắng nghe và rất muốn có được sự tư vấn ngay, Ban tổ chức đã đưa phiếu cho bà con ghi nội dung câu hỏi, còn cụ nào không ghi được, thì sau phần phổ biến pháp luật, các cụ sẽ được đặt câu hỏi trực tiếp.

Từ các vụ việc gợi ý, không khí đã sinh động hơn, với số lượng người đến tham dự đông và chú tâm như thế này, tôi thấy buổi tuyên truyền sẽ đạt kết quả cao và bản thân tôi cũng thấy phấn khởi và cố gắng nhiều hơn, vì có nhiều nơi mình đến công tác, số lượng tuy tương đối nhiều, nhưng bà con lại tỏ ra thờ ơ thụ động, muốn sớm chấm dứt để về, dù ban tổ chức rất muốn nghe. Sau này qua tìm hiểu tôi được biết, các đối tượng được mời thuộc vùng sâu, vùng xa, là những người yếu thế trong xã hội, hiểu biết pháp luật hạn chế …Họ cho biết, chúng tôi nghèo quá, sáng ra lo đi kiếm miếng ăn, cho con được bụng no, áo lành.. có gì để giao dịch, có gì để tranh chấp đâu, nhiều gia đình không có nơi ở ổn định, làm thuê làm mướn hết nơi này đến nơi khác, không hộ khẩu, không chứng minh nhân dân, nói gì đến khai sinh cho con … Một số cụ đến dự theo lời mời của địa phương, hiện diện cho có, chứ các cụ già rồi, trí nhớ, sức khỏe kém, mọi sinh hoạt do các con lo, nên cũng không quan tâm đến pháp luật hiện hành, điều chỉnh quan hệ gì, vì gia đình chẳng có gì mâu thuẩn, tranh chấp..Với  đối tượng thuộc diện chính sách, thì những vấn đề đoàn công tác ghi nhận nhiều nhất là việc giải quyết các chế độ chính sách, đãi ngộ người có công, gia đình có công… bao giờ thì được xây nhà tình nghĩa, nhà đại đoàn kết? tại sao Tết năm nay gia đình tôi không được nhận quà ?

Sau khi cố gắng trình bày các qui định chính trong luật hôn nhân gia đình 2014, chủ yếu là điều kiện kết hôn, những hành vi bị cấm, sự quan trọng của giấy chứng nhận Kết hôn, với đồng bào dân tộc tôi cố gắng phân tích vấn đề tảo hôn, những qui định và các biện pháp chế tài, xử phạt hành chánh , truy cứu trách nhiệm hình sự đối với hành vi tổ chức tảo hôn, với mong muốn bà con hiểu và không vi phạm, người ta thường nói “phép vua thua lệ làng” tập quán lâu đời của một dân tộc không dể một sớm giảm bớt được ngay.

Sang phần các điểm mới của Bộ luật hình sự 2015, tôi tập trung trình bày về tính nhân đạo của pháp luật xã hội chủ nghĩa như bãi bỏ hình phạt tử hình đối với một số tội phạm, mở rộng đối tượng không bị áp dụng hình phạt tử hình và không thi hành án tử hình, chính sách xử lý đối với người dưới 18 tuổi ..v..v

Chuyển sang phần tư vấn và trợ giúp pháp lý, có 6 câu hỏi đặt ra cho Đoàn gồm lãnh vực hộ tịch, đất đai, thừa kế, tranh chấp nuôi con khi ly hôn, nợ vay và nợ hụi, Đoàn công tác cũng đã tư vấn tốt, bà con hài lòng ra về trong không khí vui tươi. Chúng tôi cám ơn quí vị Lục cả, Ban trị sự chùa đã tạo điều kiện cho Đoàn đến công tác đạt kết quả, đảm bảo thời gian.

Trở về sau mỗi chuyến đi, những vụ việc của bà con đặt ra, cứ làm tôi nhớ và lo lắng không ít, vì với các vụ việc tranh chấp thuộc thẩm quyền của Tòa án, thì thời hạn, thời hiệu và thủ tục tố tụng có thể giúp bà con giải quyết nhanh hơn là các thủ tục hành chính đối với dịch vụ công, như là các giấy tờ hộ tịch, giấy phép, xác nhận hay cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất…Việc thiếu các qui định, sự chồng chéo của các văn bản, năng lực hạn chế của các cán bộ trong việc giải quyết vụ việc cho dân khiến làm phát sinh các khiếu kiện, tiêu cực và giảm lòng tin đối với chính quyền.

Nhớ về những khó khăn của bà con trong việc yêu cầu chính quyền, yêu cầu Tòa án xét xử các vụ việc dù từ nhiều năm nhung chưa giải quyết, bị Tòa ra quyết định tạm đình chỉ hay đình chỉ, bao giờ thì số bà con đó có được kết quả?   Nhớ một số các quan hệ tranh chấp, thủ tục hành chánh mà chưa có luật điều chỉnh, chúng tôi ghi nhận để trình lên trên, nhất là Trung ương Hội, Bộ Tư pháp để có thể kiến nghị ban hành các văn bản pháp qui điều chỉnh hay bổ sung hướng dẫn thêm, nhằm giúp các cấp địa phương vận dụng thực hiện.

Nhớ những buồn vui trong các vụ việc tư vấn: Có một chị, qua quá trình liên hệ với cán bộ để giải quyết vụ việc không đạt kết quả, có lời lẽ không khéo làm phát sinh mâu thuẩn, đôi bên có lời qua tiếng lại. Nhân có buổi tuyên truyền hôm nay chị yêu cầu Đoàn phải xử lý anh cán bộ này vì đã không ký giấy tờ cho chị mà còn có lời nói và thái độ thách thức chị. Tình cảnh thật tế nhị vì vị cán bộ này đang ngồi cùng đoàn chủ tọa buổi làm việc. Báo cáo viên phải khéo léo ổn định tình hình để buổi làm việc được tiếp tục. Cũng tương tự như vậy, một anh A nêu câu hỏi xin được tư vấn về tranh chấp đất đai. Sau khi được giải đáp, thì anh B cũng xin tư vấn cùng vấn đề như anh A, với nhiều tình tiết và chứng cứ liên quan. Anh A đứng lên phản đối ngay, thì ra anh A và anh B là 2 bên trong vụ kiện này, thế là cả hai tranh nhau trình bày, làm cho buổi làm việc cũng gián đoạn một lúc .

Trên đây là một số tình huống cũng thường xãy ra trong các buổi phổ biến và tư vấn, trợ giúp pháp lý. Chúng tôi thấy các báo cáo viên, ngoài nhiệm vụ được phân công cần trau dồi nghiệp vụ, trình độ và hoàn thiện kỹ năng ứng xử để có thể cùng đoàn công tác hóa giải các “tai nạn” bất đắc dĩ như trên, và để chương trình xã hội hóa công tác phổ biến, giáo dục pháp luật và trợ giúp pháp lý được nâng cao chất lượng và hiệu quả hơn./.

Luật gia Trần Tuấn Hiệp