80 mươi năm về trước, dân tộc ta đã làm nên Cách mạng tháng Tám vĩ đại, mốc son chói lọi trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam, mở ra kỷ nguyên mới - kỷ nguyên độc lập, tự do và chủ nghĩa xã hội.

Cách mạng Tháng Tám diễn ra và thắng lợi chỉ trong khoảng 15 ngày, nhưng là kết quả của sự chuẩn bị kỹ lưỡng, bài bản và khoa học của Đảng ta trong suốt 15 năm.

Ngay trong ngày đầu lãnh đạo phong trào Cách mạng, Đảng và lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã nhận định rằng nếu chỉ đấu tranh chính trị không thôi thì không thể giành được chính quyền từ tay kẻ thù mà phải kết hợp đấu tranh chính trị với đấu tranh vũ trang. Vì thế, Đảng đã chuẩn bị về chủ trương, đường lối; xây dựng lực lượng chính trị; củng cố các căn cứ địa cách mạng và xây dựng lực lượng vũ trang đủ mạnh để có thể đương đầu với kẻ thù. Trên hết, đó là sự chuẩn bị công phu cho một cuộc cách mạng giành chính quyền về tay nhân dân.

Công tác chuẩn bị về chủ trương, đường lối là một nhân tố quan trọng bảo đảm thắng lợi của cách mạng. Quá trình lãnh đạo, Đảng ta luôn nhất quán chủ trương kết hợp chặt chẽ đấu tranh chính trị với đấu tranh vũ trang, tiến tới tổng khởi nghĩa toàn dân giành chính quyền.

Bước vào giai đoạn trực tiếp chuẩn bị cho Cách mạng Tháng Tám năm 1945, trước những biến động của tình hình trong nước và thế giới, nhất là tác động của Chiến tranh thế giới thứ hai, tại Hội nghị Trung ương 6 (tháng 11/1939), Hội nghị Trung ương 7 (tháng 11/1940), Hội nghị Trung ương 8 (tháng 5/1941), Đảng ta đã nhanh chóng có chủ trương chuyển hướng chỉ đạo chiến lược. Theo đó, nhiệm vụ giải phóng dân tộc được đặt lên hàng đầu, nhấn mạnh vấn đề khởi nghĩa vũ trang, xúc tiến chuẩn bị mọi mặt để tiến tới một cuộc khởi nghĩa vũ trang; thành lập "Mặt trận dân tộc thống nhất phản đế Đông Dương" sau là "Việt Nam độc lập đồng minh" để tập hợp lực lượng cách mạng; từng bước phát động quần chúng nổi dậy đấu tranh với các hình thức phù hợp…

Sự chuẩn bị về chủ trương, đường lối của Đảng trên cơ sở bám sát sự vận động của tình thế cách mạng là kim chỉ nam cho mọi hoạt động của Đảng và nhân dân ta, góp phần trực tiếp vào thắng lợi quan trọng của Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

Ngày 28/1/1941, sau 30 năm bôn ba nước ngoài đi tìm con đường cứu nước, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã trở về Tổ quốc, trực tiếp lãnh đạo cách mạng Việt Nam.

Để giải quyết vấn đề động lực cách mạng, Đảng ta cũng có sự chuẩn bị rất kỹ lưỡng về lực lượng chính trị. Trong quá trình chuẩn bị mọi mặt cho Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Đảng ta đặc biệt chú trọng công tác xây dựng lực lượng chính trị quần chúng vững mạnh trên nền tảng là khối liên minh công - nông vững chắc.

Quá trình chuẩn bị lâu dài, bền bỉ, thông qua từng cao trào cách mạng cụ thể, Đảng đã tập hợp rộng rãi mọi tầng lớp nhân dân, giai cấp tạo dựng lực lượng cách mạng, tích cực chuẩn bị cho tổng khởi nghĩa. Đặc biệt, từ năm 1941, với việc thành lập "Việt Nam độc lập đồng minh" (sau này là Mặt trận Việt Minh) bao gồm các tổ chức quần chúng có tên chung là "Hội cứu quốc" như "Nông dân cứu quốc", "Phụ nữ cứu quốc", "Thanh niên cứu quốc"…, Đảng đã thực sự trở thành trung tâm của khối đại đoàn kết toàn dân, động viên tinh thần ái quốc của mọi giai cấp, tầng lớp trong xã hội, bồi dưỡng và phát huy cao độ sức mạnh to lớn của lực lượng chính trị trong chuẩn bị và thực hành tổng khởi nghĩa.

Để giành được chính quyền cách mạng, Đảng luôn có chủ trương xây dựng lực lượng vũ trang, xây dựng căn cứ cách mạng - nhân tố vô cùng quan trọng đóng góp vào thành công của Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

Từ những nhân tố vũ trang nhỏ lẻ ban đầu, dưới sự lãnh đạo của Đảng, chúng ta đã từng bước xây dựng các đội du kích, tiền thân của lực lượng vũ trang trực tiếp tham gia chiến đấu giành chính quyền trong những ngày tổng khởi nghĩa sau này. Đó là đội du kích Bắc Sơn, du kích Ba Tơ, đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân… Đồng thời, Đảng cũng đã chủ động biên soạn hàng loạt tài liệu quân sự làm cơ sở hoạt động của lực lượng vũ trang như "Cách đánh du kích", "Cách huấn luyện cán bộ quân sự"… Đến đầu năm 1945, cùng với lực lượng chính trị, Đảng và nhân dân ta đã xây dựng được một đội quân vũ trang, là lực lượng nòng cốt trong đấu tranh giành chính quyền về tay nhân dân.

Ngày 22/12/1944, Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân được thành lập gồm 34 chiến sĩ, do đồng chí Võ Nguyên Giáp chỉ huy, nhằm chuẩn bị lực lượng quân sự cho tổng khởi nghĩa.

Bên cạnh xây dựng lực lượng vũ trang, quá trình chuẩn bị chu đáo, toàn diện cho thắng lợi Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Đảng ta còn luôn nhấn mạnh việc chuẩn bị căn cứ cách mạng làm chỗ dựa cho vũ trang khởi nghĩa. 

Xuất phát từ sự chênh lệch lực lượng giữa ta và địch, rút kinh nghiệm từ thực tiễn phong trào cách mạng, Đảng ta và trực tiếp lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã chọn các tỉnh miền núi phía Bắc như Cao Bằng, Bắc Cạn, Lạng Sơn… để xây dựng căn cứ địa cách mạng. Nhờ đó, đến tháng 6/1945 – ngay trước thềm Cách mạng Tháng Tám, khu giải phóng Việt Bắc đã được thành lập gồm các tỉnh: Cao - Bắc - Lạng - Hà - Tuyên - Thái. Không chỉ là hình ảnh thu nhỏ của nước Việt Nam mới, khu giải phóng Việt Bắc còn đóng vai trò là căn cứ địa quan trọng của tổng khởi nghĩa, nơi đặt cơ quan đầu não của cuộc kháng chiến; vị trí đóng quân của lực lượng cách mạng; nơi cung cấp sức người, sức của cho khởi nghĩa…

Cách mạng tháng Tám thắng lợi vẻ vang có thể nói một phần là nhờ sự nhận định về thời cơ rất chính xác của Trung ương Đảng và lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc. Tất cả sự chuẩn bị của Đảng từ những năm đầu thành lập là rất chu đáo, công phu, kiên trì, bền bỉ, đặc biệt chú ý đến sự biến đổi của tình hình thế giới, chỉ chờ cơ hội chín muồi là tiến hành khởi nghĩa.

Tháng 9/1939, thế chiến 2 bùng nổ, lôi kéo hàng chục nước trên thế giới vào cuộc chiến khốc liệt. Do bị Đức đánh chiếm nên Pháp ngày càng trở nên kiệt quệ chỉ còn cách quay sang bóc lột, vơ vét các nước thuộc địa, trong đó có Việt Nam. Năm 1940, Nhật nhảy vào Đông Dương, dân ta phải chịu cảnh "Một cổ hai tròng". Các cuộc khởi nghĩa vũ trang đã liên tiếp nổ ra với mong muốn đánh Pháp, đuổi Nhật, giành lại độc lập.

 Năm 1942, Đảng nhận định rằng phe Đồng minh sẽ chiến thắng trong thế chiến 2, đó là điều kiện vô cùng thuận lợi cho cách mạng Việt Nam. Tháng 9/1944 mâu thuẫn giữa Nhật và Pháp càng trở nên gay gắt, Nhật đã hất cẳng Pháp để độc chiếm Đông Dương. Bên cạnh đó, phe phát xít đã trở nên yếu thế trên chiến trường thế giới, lúc này, Đảng ta đã đưa ra phương hướng: "Hãy mài gươm, lắp súng khi quân Nhật - Pháp bắn nhau, kịp nổi dậy tiêu diệt giặc giành lại giang sơn".

Tháng 3/1945, Hội nghị thường vụ Trung ương Đảng họp đã dự đoán về thời cơ của Cách mạng. Hội nghị đã nêu được các điều kiện thuận lợi cho cách mạng Việt Nam như:

Thế chiến 2 đang đến giai đoạn quyết liệt, quân Đồng minh đang chiếm ưu thế và sẽ đổ bộ vào Đông Dương đánh Nhật; tình hình chính trị ở trong các nước đế quốc khủng hoảng (đặc biệt là ở Nhật và Pháp) nên chúng không rảnh tay đối phó với cách mạng; nạn đói năm 1945 đã cướp sinh mạng hai triệu đồng bào ta, khiến nhân dân vô cùng phẫn nộ; lực lượng cách mạng của ta ở các địa phương đã ngày càng lớn mạnh; chúng ta cũng cần chú ý đến trường hợp quân Đồng minh chưa vào mà ta tiến hành khởi nghĩa rất có thể sẽ bị Nhật đàn áp và khó giành được thắng lợi.

Giữa năm 1945, thế chiến 2 kết thúc, tạo điệu kiện thuận lợi cho cách mạng Việt Nam. Ở Đông Dương, quân Nhật hoang mang tê liệt. Đúng giữa trưa ngày 15/8/1945, Nhật hoàng tuyên bố đầu hàng các lực lượng Đồng minh trên sóng phát thanh của Nhật Bản. 

Thời cơ có một không hai đã đến với dân tộc ta. Lập tức, Trung ương Đảng và Tổng bộ Việt Minh thành lập Ủy ban khởi nghĩa toàn quốc. Ủy ban khởi nghĩa toàn quốc ra quân lệnh số 1, trong đó có đoạn viết: "Giờ tổng khởi nghĩa đã đến! Cơ hội có một cho quân, dân Việt Nam vùng dậy giành lấy quyền độc lập của nước nhà!… Chúng ta phải hành động cho nhanh, với một tinh thần vô cùng quả cảm, vô cùng thận trọng!... Cuộc thắng lợi hoàn toàn nhất định sẽ về ta!". Tiếp đó, Hội nghị Đảng toàn quốc và Quốc dân Đại hội nhóm họp tại Tân Trào quyết định phát động cuộc tổng khởi nghĩa giành chính quyền trên cả nước.

Cái tài tình của nghệ thuật chớp thời cơ của cách mạng tháng Tám đặc sắc ở chỗ: Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đảng ta nhận định rất chính xác tình hình và lựa chọn đúng thời cơ có lợi nhất cho cách mạng. Trên thực tế, thời cơ "có một, không hai" đó chỉ xuất hiện và tồn tại trong vòng hai mươi hôm, bắt đầu từ khi Nhật hoàng tuyên bố đầu hàng (ngày 15/8) và kết thúc khi quân Đồng minh vào tước khí giới quân Nhật trên đất nước ta theo Hiệp định Potsdam (ngày 5/9). Nó sẽ biến mất khi quân Đồng minh vào nước ta để giải giáp quân đội Nhật. 

Nếu phát động tổng khởi nghĩa giành chính quyền trên toàn quốc trước ngày 15/8 và sau ngày 5/9 đều không có khả năng thành công, bởi trước ngày 15/8, quân Nhật còn mạnh và sau ngày 5/9, trên đất nước có nhiều kẻ thù (từ vĩ tuyến 16 trở ra là quân Tưởng - Mỹ từ vĩ tuyến 16 trở vào là quân Anh và sau đó là quân Pháp trở lại xâm lược). Chỉ có thể giành chính quyền thắng lợi trong ngưỡng thời gian khắc nghiệt đó.

Nhận định đúng tình hình và chớp thời cơ chiến lược, từ 14 đến 18/8/1945 nhiều xã, huyện thuộc các tỉnh từ Bắc đến Nam đã chớp thời cơ nổi dậy giành chính quyền. Sớm nhất là: Bắc Giang, Hải Dương, Hà Tĩnh, Quảng Nam. Tại Hà Nội, ngày 15/8 đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng đã tổ chức diễn thuyết, truyền đơn, biểu tình qua hàng chục con phố... Ngày 19/8 cả thủ đô ngập tràn cờ đỏ sao vàng; ngày 23/8, Huế giành được chính quyền; ngày 25/8, khởi nghĩa thắng lợi ở Sài Gòn. Ngày 30/8, vua Bảo Đại đọc chiếu thoái vị. Cuộc Tổng khởi nghĩa Tháng Tám 1945 đã giành được thắng lợi trên phạm vi cả nước.

Như vậy, nhờ có sự chuẩn bị lực lượng chu đáo, lại nổ ra đúng thời cơ, Cách mạng Tháng Tám đã giành được thắng lợi "nhanh, gọn, ít đổ máu". Đó là một điển hình thành công về nghệ thuật tạo thời cơ, dự đoán thời cơ, nhận định chính xác thời cơ, đồng thời kiên quyết chớp thời cơ phát động toàn dân nổi dậy tổng khởi nghĩa giành chính quyền. Thắng lợi đó đã chấm dứt gần 100 năm nước ta dưới sự áp bức bóc lột của thực dân Pháp và xoá bỏ chế độ phong kiến tồn tại hàng nghìn năm ở nước ta, đưa nước ta bước vào một kỷ nguyên mới từ một nước thuộc địa nửa phong kiến trở thành một nước tự do, độc lập.

Thực hiện: Mạnh Quốc

Thiết kế: Quỳnh Chi