Nhóm yếu thế "vướng cửa" vì giới hạn lĩnh vực kinh doanh, thương mại

Sau 8 năm thi hành Luật Trợ giúp pháp lý (TGPL) năm 2017, UBND Tp.Hà Nội có Báo cáo 443 nhằm đánh giá ưu điểm cũng như tồn tại, vướng mắc của Luật qua thực tế áp dụng. 

Theo đó, về căn bản, Luật đã tạo bước chuyển mạnh trong việc bảo vệ quyền lợi cho nhóm yếu thế, với tinh thần lấy người được trợ giúp làm trung tâm và nâng cao chất lượng dịch vụ TGPL theo hướng chuyên nghiệp, nhân văn. 

Từ năm 2018 đến nay, Trung tâm TGPL Nhà nước Tp.Hà Nội đã tham gia TGPL cho hơn 11.400 vụ việc, giúp người yếu thế được tiếp cận công lý.

Tuy nhiên, sau nhiều năm áp dụng, Hà Nội cho rằng quá trình thực thi Luật vẫn gặp không ít bất cập, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của những người khó khăn khi tiếp cận công lý.

Một trong những vướng mắc lớn nhất bắt nguồn từ Khoản 1 Điều 27 của Luật, gây khó khăn cho chính đối tượng thụ hưởng. Cụ thể, theo quy định trên, TGPL không áp dụng cho lĩnh vực kinh doanh, thương mại.

Quy định TGPL trừ lĩnh vực kinh doanh - thương mại dẫn đến trường hợp người nghèo vay vốn để buôn bán nhỏ, ký kết hợp đồng khi gặp tranh chấp lại không được trợ giúp. (Hình ảnh một buổi tuyên truyền trợ giúp pháp lý, tư vấn pháp luật cho người dân tại Hà Nội).

Thực tế, tại Thủ đô, nhiều người nghèo vay vốn để buôn bán nhỏ, ký kết hợp đồng nhằm thoát nghèo nhưng khi gặp tranh chấp lại không được hỗ trợ pháp lý vì bị xếp vào quan hệ kinh doanh.

Không chỉ hộ nghèo, các nhóm dễ bị tổn thương như người có công, người khuyết tật có khó khăn về tài chính hay hộ cận nghèo khi trở thành bị đơn trong vụ án kinh doanh – thương mại cũng rơi vào tình cảnh tương tự.

Điều này, theo UBND Tp.Hà Nội là chưa thực sự phù hợp với tinh thần "lấy người dân làm trung tâm", đồng thời không còn tương thích với chủ trương của Đảng về khuyến khích phát triển kinh tế tư nhân và kinh tế hộ gia đình. Việc loại trừ toàn bộ lĩnh vực kinh doanh – thương mại đang khiến không ít người yếu thế bị "bỏ quên" ngay trong thời điểm họ cần sự hỗ trợ pháp lý nhất.

Một bất cập khác là quy định cộng tác viên TGPL chỉ được bố trí ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn. Quy định này vô tình khiến Hà Nội – nơi có nhiều nhân lực đã nghỉ hưu như: thẩm phán, kiểm sát viên, điều tra viên, trợ giúp viên… không thể huy động họ tham gia TGPL dù đây đều là lực lượng giàu kinh nghiệm, sẵn sàng đóng góp.

Không chỉ thiếu cơ chế huy động nguồn lực, việc phối hợp trong hoạt động tố tụng cũng gặp lúng túng. Luật TGPL mới chỉ dừng ở mức nêu trách nhiệm chung chung của cơ quan tiến hành tố tụng mà chưa có quy định cụ thể hoặc chế tài khi cơ quan này chậm trễ, thiếu phối hợp.

Đến nay, sau khi Thủ tướng ban hành Quyết định 26/2025 hợp nhất Hội đồng phối hợp PBGDPL và Hội đồng liên ngành về TGPL, vẫn chưa có văn bản thay thế Thông tư liên tịch 10/2018 – văn bản quan trọng quy định cơ chế phối hợp trong tố tụng. Điều này khiến nhiều vụ việc TGPL lúng túng trong việc xác định trách nhiệm, đầu mối phối hợp.

Bên cạnh đó, Luật 2017 chưa đề cập trách nhiệm của UBND cấp xã trong triển khai TGPL, trong khi trên thực tế, cấp xã là nơi tiếp nhận, xác minh và hỗ trợ người dân ban đầu. Đây cũng là kiến nghị chung mà Hà Nội và nhiều tỉnh như Tuyên Quang, Cao Bằng, Lạng Sơn đề xuất.

Những vướng mắc mới phát sinh

Sau quá trình sắp xếp lại đơn vị hành chính địa phương, việc xác định người dân tộc thiểu số cư trú tại vùng đặc biệt khó khăn – nhóm được hưởng TGPL trở nên phức tạp hơn. Các quyết định phê duyệt danh sách xã, thôn đặc biệt khó khăn chưa được ban hành lại, khiến cơ quan TGPL gặp khó khi tra cứu xác định đối tượng.

Ngoài ra, từ ngày 1/1/2026, Luật Tư pháp người chưa thành niên có hiệu lực, bổ sung người làm chứng từ 16 đến dưới 18 tuổi vào diện được TGPL. Tuy nhiên, Bộ luật Tố tụng hình sự lại không quy định người làm chứng có người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, khiến trợ giúp viên pháp lý không biết tham gia với tư cách gì. Việc này nếu không được hướng dẫn kịp thời sẽ dẫn tới khoảng trống pháp lý ngay khi luật mới có hiệu lực.

Hà Nội kiến nghị sớm tháo gỡ những bất cập, vướng mắc của Luật TGPL 2017 để trợ giúp người dân được toàn diện, hiệu quả hơn.

Trước hàng loạt bất cập, UBND TP.Hà Nội đề xuất sửa đổi Luật TGPL theo hướng mở rộng phạm vi hỗ trợ, đặc biệt đối với tranh chấp kinh doanh – thương mại có người yếu thế tham gia.

Thành phố cũng kiến nghị quy định rõ trách nhiệm và chế tài đối với các cơ quan tiến hành tố tụng; đồng thời khôi phục cơ chế huy động cộng tác viên là những người có chuyên môn, kinh nghiệm, kể cả tại các địa bàn không thuộc vùng khó khăn.

Hà Nội cũng đề nghị ban hành sớm văn bản thay thế Thông tư 10/2018, hướng dẫn TGPL trong bối cảnh tổ chức chính quyền hai cấp; đẩy mạnh số hóa hoạt động, ứng dụng công nghệ thông tin; đồng thời quan tâm chế độ bồi dưỡng cho trợ giúp viên để họ yên tâm công tác và gắn bó lâu dài.

Nhìn từ những vướng mắc của Hà Nội có thể thấy, sau 8 năm thi hành, Luật TGPL 2017 đã tạo nền tảng quan trọng nhưng vẫn cần được cập nhật để phù hợp hơn với thực tiễn kinh tế – xã hội đang thay đổi nhanh. Bảo đảm mọi người yếu thế đều được tiếp cận công lý không chỉ là yêu cầu pháp luật, mà còn là yêu cầu của một nền tư pháp nhân văn, hiện đại và lấy người dân làm trung tâm.

Đặng Ngọc Thủy